Χοιροβοσκός ο Αναγνώστης

Στο διάβα του 13ου αιώνα, εμφανίστηκε και μια άλλου είδους εσχατολογία, παράλληλα προς τις εσχατολογίες που προέρχονταν από την Αποκάλυψη και από τις Σιβυλλικές προφητείες —παράλληλα προς αυτές αρχικά, αλλά που δεν άργησε να συγχωνευτεί μ' αυτές. O επινοητής τού καινούριου συστήματος προφητειών, που έμελλε να έχει την μεγαλύτερη επιρροή στην Ευρώπη μέχρι την εμφάνιση τού μαρξισμού, ήταν ο Ιωακείμ τής Φλόρας (1145-1202). Αφού πρώτα πέρασε πολλά χρόνια μελετώντας εμβριθώς τις Γραφές, αυτός ο καλαβριανός αββάς και ερημίτης δέχθηκε, κάπου ανάμεσα στο 1190 και το 1195, μιαν έμπνευση, που φάνηκε να φανερώνει μέσα στις Γραφές ένα κρυφό νόημα απαράμιλλης προγνωστικής αξίας.

Η άποψη ότι οι Γραφές κατείχαν ένα κρυφό νόημα ήταν κάθε άλλο παρά καινούρια• οι πατροπαράδοτες εξηγητικές μέθοδοι άφηναν πάντα μεγάλα περιθώρια σε αλληγορικές ερμηνείες. Το καινούριο στοιχείο ήταν ότι οι μέθοδοι αυτές μπορούσαν να εφαρμοστούν όχι μόνο για ηθικό δίδαγμα ή για δογματικούς σκοπούς, αλλά σαν μέσον για να καταλάβουμε και να προβλέψουμε την εξέλιξη της ιστορίας. Ο Ιωακείμ ήταν πεπεισμένος πως είχε βρει ένα κλειδί, το οποίο, όταν εφαρμοζόταν στα γεγονότα και τα πρόσωπα τής Παλαιάς και τής Καινής Διαθήκης, ιδίως δε στην Αποκάλυψη, του έδινε την δυνατότητα ν' αντιληφθεί στην ιστορία ένα πρότυπο και ένα νόημα και να προφητεύσει με λεπτομέρειες τα μελλοντικά της στάδια. Γιατί στην εξήγηση των Γραφών, ο Ιωακείμ επεξεργάστηκε μιαν ερμηνεία της ιστορίας ως άνοδο δια μέσου τριών διαδοχικών εποχών, που στην καθεμιά τους δέσποζε ένα από τα Πρόσωπα τής Αγίας Τριάδας. Η πρώτη εποχή ήταν η Εποχή τού Πατρός ή του Νόμου• η δεύτερη εποχή ήταν η Εποχή τού Υιού ή τού Ευαγγελίου- η τρίτη εποχή θα ήταν η Εποχή τού Πνεύματος κι αυτή θα ήταν σε σχέση με τις προηγούμενές της ό,τι το μεσημεριάτικο φως σε σύγκριση με το φως των άστρων και την χαραυγή, ό,τι το κατακαλόκαιρο σε σύγκριση με τον χειμώνα και την άνοιξη. Αν η πρώτη εποχή ήταν μια εποχή φόβου και δουλείας και η δεύτερη μια εποχή πίστης και υικής υπακοής, η τρίτη θα ήταν μια εποχή αγάπης, χαράς και ελευθερίας, όταν η γνώση τού Θεού θα φανερωνόταν άμεσα στις καρδιές όλων των ανθρώπων. Η Εποχή του Πνεύματος θα είναι το Σάββατο ή ο καιρός ανάπαυσης της ανθρωπότητας. Τότε ο κόσμος θα είναι ένα πελώριο μοναστήρι, στο οποίο όλοι οι άνθρωποι θα είναι διαλογιζόμενοι μοναχοί, βυθισμένοι στην μυστικιστική έκσταση και ενωμένοι στην εξύμνηση των εγκωμίων του Θεού. Και αυτή η καινούρια εκδοχή του Βασιλείου των Αγίων θα διαρκέσει μέχρι την Εσχάτη Κρίση.

Ο Ιωακείμ δεν ήταν συνειδητά ανορθόδοξος και δεν είχε καμία επιθυμία να υπονομεύσει την Εκκλησία. Με την ενθάρρυνση τριών Παπών κατέγραψε τις αποκαλύψεις, με τις οποίες τον ευνόησε ο Θεός. Και μολαταύτα, η σκέψη του είχε επιπτώσεις, που ήταν δυνητικά επικίνδυνες για την δομή της ορθόδοξης μεσαιωνικής θεολογίας. Η άποψή του για την τρίτη εποχή αδυνατούσε να συμφιλιωθεί πραγματικά με την αυγουστίνεια άποψη ότι πραγματώθηκε το Βασίλειο τού Θεού, όπως μπορεί να πραγματωθεί ποτέ «οτι σ' αυτήν την γη, την στιγμή που γεννήθηκε η Εκκλησία και ότι δεν θα υπήρχε ποτέ Χιλιετής Βασιλεία του Θεού άλλη από τούτην εδώ. Όσο προσεκτικός κι αν ήταν ο Ιωακείμ απέναντι στα δόγματα, τους ισχυρισμούς και τα συμφέροντα τής Εκκλησίας, είχε πράγματι διαδώσει έναν καινούριου τύπου χιλιασμό —και επί πλέον, έναν χιλιασμό τον οποίο οι μέλλουσες γενεές έμελλε να επεξεργαστούν πρώτα με μιαν αντιεκκλησιαστική και αργότερα με μια καθαρά κοσμική έννοια.

Γιατί η μακροπρόθεσμη, έμμεση επιρροή των εικοτολογιών τού Ιωακείμ μπορεί να ιχνηλατηθεί ως τις μέρες μας, και το πιο καθαρά σε ορισμένες «φιλοσοφίες τής ιστορίας», τις οποίες εμφαντικά αποδοκιμάζει η Εκκλησία. Με όση φρίκη και αν έβλεπε να συμβαίνει κάτι τέτοιο ο απομονωμένος μας μυστικιστής, είναι αλάθητα η Ιωακείμια φαντασίωση των τριών εποχών αυτό που επανεμφανίστηκε, λόγου χάρη, στις θεωρίες τής ιστορικής εξέλιξης, τις οποίες εξέθεσαν οι φιλόσοφοι τού Γερμανικού Ιδεαλισμού Λέσινγκ, Σέλινγκ, Φίχτε και ως έναν βαθμό ο Χέγκελ- στην άποψη τής ιστορίας τού Αύγουστου Κοντ, που έβλεπε μιαν άνοδο από την θεολογική δια μέσου τής μεταφυσικής στην επιστημονική φάση• και πάλι στην μαρξιστική διαλεκτική των τριών σταδίων —πρωτόγονου κομμουνισμού, ταξκής κοινωνίας κι ενός τελικού κομμουνισμού, που θα είναι το βασίλειο τής ελευθερίας και στον οποίο θα μαραθεί το κράτος. Και δεν αληθεύει λιγότερο —κι ας είναι ακόμα πιο παράδοξο— ότι η έκφραση «το Τρίτο Ράιχ», που πρωτοχρησιμοποιήθηκε το 1923 από τον δημοσιογράφο Μαίλερ βαν ντεν Μπρουκ και υιοθετήθηκε αργότερα ως όνομα για κείνη την "νέα τάξη" που υποτίθεται πως θα διαρκούσε χίλια χρόνια, θα είχε μόνο μικρή συναισθηματική σημασία, αν η φαντασίωση μιας τρίτης και πάρα πολύ ένδοξης κατάστασης πραγμάτων δεν είχε γίνει, στο διάβα των αιώνων, κοινός τόπος στην ευρωπαϊκή κοινωνική μυθολογία.

Αυτό που εντυπωσιασε τους ανθρώπους του 13ου αιώνα, ήταν προ πάντων η αφήγηση του Ιωακείμ για το πώς και πότε έμελλε ο κόσμος να υποστεί αυτήν την τελική μεταμόρφωση. Στην Ιωακείμια αντίληψη της ιστορίας, κάθε εποχής προηγείται μια περίοδος επώασης. Η επώαση της πρώτης εποχής είχε διαρκέσει από τον Αδάμ μέχρι τον Αβραάμ, της δεύτερης από τον Ηλία μέχρι τον Χριστό- όσο για την τρίτη εποχή, η επώασή της είχε αρχίσει με τον Άγιο Βενέδικτο και πλησίαζε στο τέλος της όταν ο Ιωακείμ συνέθετε τα έργα του. Κατά τον Άγιο Ματθαίο, μεσολαβούν σαρανταδύο γενεές ανάμεσα στον Αβραάμ και τον Χριστό και καθώς η Παλαιά Διαθήκη ήταν πρότυπο για όλα τα κατοπινά γεγονότα, η περίοδος ανάμεσα στην γέννηση του Χριστού και την εκπλήρωση της τρίτης εποχής πρέπει κι αυτή να διαρκέσει σαρανταδύο γενεές. Θεωρώντας την κάθε γενεά τριάντα χρόνια, ο Ιωακείμ κατόρθωσε να τοποθετήσει την κορύφωση τής ανθρώπινης ιστορίας ανάμεσα στα έτη 1200 και 1260. Στο μεταξύ, όμως, ο δρόμος έπρεπε να ισιώσει- και αυτό θα το πετύχαινε ένα καινούριο τάγμα μοναχών, που θα κήρυτταν το καινούριο ευαγγέλιο σ' ολόκληρο τον κόσμο.

Από τις τάξεις τους θα έβγαιναν δώδεκα πατριάρχες, που θα προσηλύτιζαν τους Εβραίους, και ένας υπέρτατος δάσκαλος, novus dux, που θα απομάκρυνε όλη την ανθρωπότητα από την αγάπη των γήινων πραγμάτων και θα την οδηγούσε στην αγάπη των πραγμάτων του πνεύματος. Κατά τα τρεισήμιση χρόνια πριν από την εκπλήρωση τής τρίτης κατάστασης, θα εγκαθίδρυε την βασιλεία του ο Αντίχριστος. Αυτός θα ήταν ένας κοσμικός βασιλέας, που θα τιμωρούσε την διεφθαρμένη και εγκόσμια Εκκλησία ώσπου να την καταστρέψει στην παρούσα μορφή της. Μετά την ανατροπή αυτού τού Αντίχριστου, θα ερχόταν στην πληρότητά της η Εποχή τού Πνεύματος.


Norman Cohn
«Αγώνες για την έλευση της Χιλιετούς Βασιλείας του Θεού: Χιλιαστές Επαναστάτες και Μυστικιστές Αναρχικοί του Μεσαίωνα»
Εκδόσεις Νησίδες,2006,
σελ.111-113

Ετικέτες Norman Cohn

Γεώργιος Χοιροβοσκός | Δευτέρα, Φεβρουαρίου 27, 2012 | 4:40 μ.μ. | Διεύθυνση Παραπομπής