Χοιροβοσκός ο Αναγνώστης

Μαθητεύοντας στη σιωπή απέκτησα έμμονες ιδέες για το ανείπωτο, την κρυφή ζωή των πραγμάτων, τα κενά που ορίζουν το πώς κατανοούμε τον κόσμο. Η συγγραφή ήταν ο δικός μου τρό­πος να ανοίγω μια συζήτηση, πρώτα με τον εαυτό μου και στη συ­νέχεια με τα αγαπημένα μου πρόσωπα. Μολονότι στα χρόνια της μαθητείας μου ζούσα με το φόβο της λευκής σελίδας, δεν είχα μά­θει να αντιμετωπίζω τις νεκρές περιόδους όπως τα κενά ανάμεσα στις στροφές ενός ποιήματος ή τη στιγμή της σιγής στο τέλος της μέρας, που εξυμνείται στον Εσπερινό. Από σιωπή σε σιωπή: έτσι περιγράφουν οι ποιητές την αναμέτρηση τους με τη γλώσσα. Πώς όμως να περιγράψω αυτό που δεν μπορούσα πλέον να ακούσω -τη μουσική της σιωπής;

Κατά τη διάρκεια αυτού του κενού, όπου δεν έγραφα ποίηση, μελετούσα το έργο του Πάουλ Τσέλαν που είχε βουλιάξει στα απώ­τατα βάθη της σιωπής. Ο Τσέλαν αποκαλούσε την ποίηση μήνυμα σε μποτίλια. Τα ποιήματα του είναι εμβληματικά του πλέον αιμα­τηρού αιώνα και ταυτοχρόνως εξερευνήσεις των απώτατων περιο­χών της συνείδησης. «Δεν υπάρχει τίποτα στον κόσμο για το οποίο ένας ποιητής θα εγκατέλειπε το γράψιμο» είχε πει ο Τσέλαν «ακό­μα και αν είναι Εβραίος και η γλώσσα των ποιημάτων του τα γερ­μανικά». Ήταν αποφασισμένος να εξιλεώσει τη γλώσσα των εκτε­λεστών του λαού του - μια γλώσσα που σύμφωνα με την περίφημη φράση του έπρεπε «να περάσει μέσα από τα χίλια σκοτάδια του θα­νατηφόρου λόγου». Παρ' όλες του τις προσπάθειες να βρει λέξεις ικανές να αντιπαρατεθούν στο μεγαλύτερο έγκλημα της Ιστορίας, δεν μπορούσε να αποδράσει από την ανάμνηση αυτών των σκοτα­διών. Το 1970, την ημέρα των γενεθλίων του Χίτλερ, ο Τσέλαν ρί­χτηκε στον Σηκουάνα και πνίγηκε. Ήταν σαράντα εννέα ετών.

Γεννημένος στο Τσέρνοβιτς, την πολύγλωσση πόλη της Μπουκοβίνας, ο Τσέλαν μεγάλωσε ακούγοντας γερμανικά, ρουμά­νικα, ουκρανικά, γΐντις και πολλές διαλέκτους - καύσιμο γι' αυτόν τον γλωσσικά προικισμένο ποιητή. Στα έξι του μπορούσε να απαγ­γείλει το «Τραγούδι της καμπάνας» του Σίλερ, ενώ στο σχολείο με­τέφραζε Σαίξπηρ και Γέιτς, Απολινέρ και Γιεσένιν. Όμως η εισβο­λή των Γερμανών διέκοψε τις πανεπιστημιακές του σπουδές στη φιλολογία. Τον έσυραν στο εβραϊκό γκέτο και στη συνέχεια τον έκλεισαν σε στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας, όμως ο Τσέλαν συνέχιζε να γράφει και να μεταφράζει, ανακαλύπτοντας ότι «η γλώσσα δεν φτιάχνει μόνο γέφυρες προς τον κόσμο αλλά και προς τη μοναξιά», Η δολοφονία των γονιών του από τους ναζί, η μεγάλη τραγωδία της ζωής του, επιβεβαίωσε τις αντιλήψεις του σχετικά με τους περιορισμούς της γλώσσας.

Παρέμεινε ένας μοναχικός, πρώτα στο Βουκουρέστι, όπου εγκαταστάθηκε μετά τον πόλεμο, και κατόπιν στο Πάριοι, όπου κατέφυγε το 1948 για να ξεφύγει από το νέο, κομουνιστικό καθε­στώς. Παντρεύτηκε, έκανε ένα γιο και δούλεψε ως μεταφραστής και καθηγητής. Και ωστόσο, όσοι τον είχαν γνωρίσει τον θυμού­νται σαν έναν μελαγχολικό, ήσυχο άνθρωπο. Ο πολωνός ποιητής Ζμπίγκνιεβ Χέρμπερτ δεν ξέχασε ποτέ τη νύχτα που αυτός και ο Τσέλαν περπατούσαν στους δρόμους του Παρισιού χωρίς να ανταλλάξουν λέξη, μέχρις ότου αποχωρίστηκαν τα ξημερώματα. Η ποιητική διερεύνηση, από τον Τσέλαν, της σιωπής, του κύριου συμβόλου που αντιπροσωπεύει τον Θεό μετά το Ολοκαύτωμα, εί­ναι εξίσου συγκλονιστική.

Είπε ότι έγραφε για να προσανατολιστεί, και αυτό χρόνο με το χρόνο γινόταν όλο και δυσκολότερο. Κατά την άποψη του τα ποιή­ματα ήταν «δώρα στους προσηλωμένους», και από τους αναγνώ­στες του αξίωνε προσήλωση πάνω από τον μέσο όρο. Το έργο του είναι γεμάτο νεολογισμούς, λογοπαίγνια και λογικά άλματα:

Η κλεψύδρα, θαμμένη στη σκιά της παιωνίας:
όταν επιτέλους οι σκέψεις μου διαβούν
τη οδό της Πεντηκοστής
θα κληρονομήσουν το Ράιχ
όπου
παγιδευμένος στην άμμο, πιάνεις ακόμα
την ελαφρά πνοή του αέρα.

Στο πρώτο δίστιχο ο Τσέλαν προβαίνει σε απόσταξη, μέσα σε εφτά λέξεις, της ιστορίας της Πτώσης: οι θανάσιμες συνέπειες του ότι ο Αδάμ και η Εύα γεύθηκαν τον καρπό του Δέντρου της Γνώσεως συμπιέζονται σε μια εικόνα της άμμου του χρόνου, ο Κήπος της Εδέμ μες στη σκιά που ρίχνει το λουλούδι των θεών. Στη συνέχεια ο ποιητής υπόσχεται ότι οι λέξεις του θα εμφανιστούν σε μια νέα συγκομιδή της Πεντηκοστής (σταριού; ιδεών; ψυχών;). Αυτό που θα κληρονομήσουν και ίσως εξαγνίσουν είναι η στρεβλωμένη γλώσ­σα που χρησιμοποιήθηκε για να γεννηθεί ο εφιάλτης της χιλιετίας: το Τρίτο Ράιχ. Γιατί η ποίηση προσφέρει «την ελαφρά πνοή του αέρα» σε όσους είναι παγιδευμένοι στην άμμο, όπως ακριβώς και οι Ψαλμοί παρηγόρησαν πολλούς από όσους καταδικάστηκαν να πε­θάνουν στους ναζιστικούς θαλάμους αερίων.

Christofer Merrill
«Ταξίδι στον Άθω»
Σελ.152-154
Εκδ. Μεταίχμιο, 2005.

Γεώργιος Χοιροβοσκός | Κυριακή, Μαΐου 20, 2007 | 4:38 μ.μ. | Διεύθυνση Παραπομπής